Tijdens de vaccinatiecampagne tegen corona werd er in de media vaak gerept over de lage vaccinatiebereidheid onder mensen met een migratieachtergrond. Verbazing alom, want juist deze doelgroep werd meer dan gemiddeld kwetsbaar bevonden voor de gevolgen van corona. Het wantrouwen tegen de overheid, wat het afgelopen jaar door de toeslagenaffaire een nieuw dieptepunt bereikte, bleek zich volgens veel media nu ook te richten tegen de wetenschappers en medische experts.
Dit gebrek aan vertrouwen is echter niets nieuws, en de moeite die medisch deskundigen hebben met het bereiken van mensen met een migratieachtergrond ook niet. Een van de oorzaken is dat het gebrek aan vertrouwen vaak beide kanten opgaat.

Aansluiten op de leefwereld van de doelgroep

Binnen preventieve leefstijlprogramma’s speelt hetzelfde probleem: mensen met een migratieachtergrond worden slecht bereikt, hoewel ze vaak kwetsbaarder dan gemiddeld zijn voor de chronische ziekten waarop de programma’s zich richten. Een goed voorbeeld is diabetes type 2. Binnen de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen in Nederland is de prevalentie van deze ziekte 2 à 3 keer hoger dan gemiddeld. Onder de Surinaams-Hindoestaanse gemeenschap zelfs tot 6 keer zo hoog. Kijken we echter naar het percentage van mensen uit deze doelgroepen die deelnemen aan leefstijlprogramma’s dan blijf dit zeer achter op het landelijk gemiddelde. Net zoals bij de vaccinatiecampagne rond corona, kan gebrek aan vertrouwen in de zorg(experts) een rol spelen. Welke obstakels tot vertrouwen zijn er in de praktijk?

Praktische obstakels

Veel leefstijlprogramma’s sluiten slecht aan op de leefwereld van patiënten. Leefstijlprogramma’s zijn bijvoorbeeld wel vaak ingericht om een vegetarische of veganistische leefstijl te faciliteren, maar geen halal dieet. De meer intensieve leefstijlprogramma’s beginnen soms met een leuk gezamenlijk weekend op de hei of een andere afgelegen locatie. Een mooie start, maar ook een hoge drempel voor mensen die vanwege familie- of zorggerelateerde redenen niet zomaar een paar dagen kunnen weggaan van huis.

Dan zijn er nog barrières die te maken hebben met kwalificaties, zoals een Nederlandse taaleis als voorwaarde voor deelname aan een leefstijlprogramma. Preventie lijkt hier verward te worden met integratie in de Nederlandse maatschappij. Dit zijn echt twee verschillende doelen die gescheiden van elkaar moeten worden als je op een van deze gebieden succes wilt bereiken. De vereiste van de GLI (gecombineerde leefstijlinterventie) om je te committeren voor een termijn van 2 jaar vormt bovendien voor veel mensen een te lange en onoverzichtelijke periode.

Goed voorbeeld doet volgen

Al deze ogenschijnlijk kleine dingen zorgen er samen voor dat een groot aantal mensen, waaronder veel mensen met een migratieachtergrond, moeilijk kunnen deelnemen aan leefstijlprogramma’s. Hierdoor ontstaan er ook geen voorbeelden van mensen binnen de eigen gemeenschap die deel hebben genomen aan een leefstijlprogramma. Dat is jammer, want voorbeeldfuncties zijn essentieel voor structurele gezondheidsverbeteringen. Hoe doorbreek je deze vicieuze cirkel? Uit de praktijk kunnen we verschillende lessen trekken:

Onlangs heeft het programma “Mijn Diabetes in Beweging” plaatsgevonden, als onderdeel van de Nationale Diabetes Challenge (NDC). Dit was bedoeld als een pilot, om de NDC inclusiever te maken voor laaggeletterde diabetespatiënten uit de Marokkaanse en Turkse gemeenschap. Het programma is ontwikkeld door Novo Nordisk, Bas van de Goor Foundation en de organisatie DSB. DSB heeft decennialange ervaring met het organiseren van activiteiten vóór en dóór de Turkse gemeenschap. Het sterke netwerk en vertrouwen dat DSB binnen de Turkse gemeenschap heeft opgebouwd bleek essentieel te zijn voor het succes van de pilot. Het resultaat was 150 mensen, met name laaggeletterde vrouwen van Turkse en Marokkaanse komaf, die zich voor 10 weken hadden gecommitteerd aan wandelen in groepen en ook de evaluaties van de deelnemers na afloop waren positief.

3 conclusies uit de evaluatie

Uit de evaluatie kwamen 3 elementen in het bijzonder naar voren die positief hebben bijgedragen aan de inclusie van het programma:

• De inzet van onze “sleutelfiguren”. Sleutelfiguren zijn mensen uit de gemeenschap die dicht bij de doelgroep staan. De sleutelfiguren traden op als groepsleiders van de wandelgroepen. Ze wisten onze informatie over diabetes type 2 te vertalen naar de culturele en sociale context van de deelnemers. Dit deden ze door tijdens de wandeling en het koffiemoment het gesprek op gang te brengen over thema’s die wij hadden aangedragen. Deze gesprekken waren zowel informatief als persoonlijk en maakten dat de deelnemers de gezondheidsthema’s makkelijker konden toepassen op hun persoonlijke situatie.
• Het beschikbaar stellen van middelen voor de sleutelfiguren. In “Mijn Diabetes in Beweging”  kregen alle groepsleiders een vrijwilligersvergoeding van maximaal 170 euro per maand. Dit bedrag kan op maandelijkse basis een significant verschil maken in iemands leven, en wordt gezien als een teken van waardering. Een vrijwilligersvergoeding heeft bovendien geen invloed op hun andere inkomsten of toeslagen. Deze compensatie betekent niet dat er een onbeperkte commitment kan worden verwacht. De sleutelfiguren kunnen voor deze vergoeding niet meer dan enkele groepen begeleiden. Want hoewel de wandeling zelf een uur duurt, vergt de coördinatie, werving en de sociale activiteiten rond het programma veel tijd.
• Het ontwikkelen van informatiemateriaal gericht op de doelgroep. Wij hebben ervoor gekozen om het informatiemateriaal zowel in schrift als in beeld te ontwikkelen in het Turks en Arabisch en met Nederlandse ondertiteling. Daarnaast werd er voor iedere week een filmpje gemaakt, met bepaalde thema’s over gezondheid, voeding en beweging in relatie tot diabetes type 2. De filmpjes werden via whatsapp gedeeld met de deelnemers via de groepsleiders, zonder tussenkomst van de organisaties.

Vertrouwen creëren

Mijn conclusie is dat vertrouwen de sleutel is tot een inclusief leefstijlprogramma. Vertrouwen betekent in dit geval, dat je de sleutelfiguren die de gemeenschap representeren behandelt als experts, die weten hoe ze de doelgroep moeten mobiliseren. Hen serieus neemt en daadwerkelijk luistert en gehoor geeft aan wat zij nodig hebben om het programma te doen slagen.

Vertrouwen betekent ook dat je hen in de uitvoering van het programma geen strakke richtlijnen of inflexibele controlemechanismen oplegt. Brede kaders en grote lijnen volstaan. Ruimte voor informaliteit, aanpassingen en eigen invulling zijn essentieel. Dit betekent ook, dat een inclusief programma niet zomaar gekopieerd kan worden voor een andere doelgroep.

Voor een nieuwe versie van het programma zal ander informatiemateriaal worden ontwikkeld, wat toegespitst is op de behoeften van de specifieke doelgroep die daarmee bediend moet worden. Eventueel zullen ook andere vormen van compensatie aangeboden worden en natuurlijk andere sleutelfiguren de ruimte geven om hun eigen draai aan het programma te geven. En uit de volgende versie zullen weer nieuwe lessen voor succes worden getrokken. Want in inclusieve leefstijl is er nooit één waarheid en er is altijd ruimte voor verbetering.

Over Younes Bouadi

Younes zet zich in voor inclusieve diabetespreventie. Hij doet dat in opdracht van onder meer Novo Nordisk en stichting Je Leefstijl Als Medicijn, beide partners bij Lifestyle4health.

Younes heeft meer dan een decennium ervaring als cultureel producent, waarbij hij projecten uitvoerde in diverse conflictgebieden. Hij werkte onder andere in Syrië, Mali, Palestina en de Filippijnen, waarbij hij zich specialiseerde in de rol die cultuur speelt in het weerbaar maken van een gemeenschap te midden van een conflict. Nu vertaalt hij deze ervaring naar de gezondheidssector in Nederlandse context. Hij kijkt naar hoe kwetsbare gemeenschappen zich door middel van hun culturele identiteit weerbaar kunnen maken tegen ongezonde omgevingen.