Hanno Pijl (LUMC) en Ben van Ommen (TNO)

Vijf jaar geleden publiceerde de prestigieuze Lancet EAT-commissie een baanbrekend rapport: het mondiale voedselsysteem moest radicaal veranderen om in 2050 bijna 10 miljard mensen gezond te voeden, zonder de aarde uit te putten. Vijf jaar later is het tijd om te kijken hoe Nederland ervoor staat.

Wat is de Lancet EAT-commissie?

De Lancet EAT-commissie is een samenwerkingsverband van 37 topwetenschappers uit diverse disciplines, onder leiding van de Amerikaanse voedingsdeskundige Walter Willett, wereldwijd de meest geciteerde voedingswetenschapper. Hun missie? In 2050 een dieet dat zowel gezond is voor de mens als duurzaam voor de planeet. De commissie gaf vijf concrete strategieën:

1. Internationale en nationale betrokkenheid bij de overgang naar gezonde diëten.
2. Agrarische focus verschuiven van kwantiteit naar kwaliteit; van veel voedsel naar gezond voedsel.
3. Duurzame intensivering van de voedselproductie, met nadruk op hogere kwaliteit.
4. Sterk en gecoördineerd beheer van land en zee.
5. Minimaal 50% minder voedselverspilling.

Hoe doet Nederland het?

De Nederlandse overheid heeft actie ondernomen. In 2020 presenteerde Nederland de Nationale Eiwitstrategie als antwoord op de oproep van de Europese Commissie om de voedselvoorziening duurzamer te maken. De Nationale Eiwitstrategie heeft als doel de consumptie van dierlijk eiwit te minderen ten gunste van de consumptie van duurzaam geproduceerd plantaardig eiwit, waarbij mens, dier en milieu worden gerespecteerd. Hoewel een aanvraag van €159 miljoen uit het Nationaal Groeifonds niet werd toegekend, werken initiatieven zoals Foodvalley en Invest-NL aan een groeiklimaat voor start-ups en scale-ups die de eiwittransitie willen bevorderen. In samenwerking met elf supermarktketens heeft Nederland een belangrijke stap gezet op weg naar meer plantaardig. Sinds 2020 is de verkoop van vlees met 16.4% afgenomen. Dit is het resultaat van bewuste campagnes gericht op gedragsverandering. Door middel van technieken zoals nudging, informatievoorziening, productplaatsing en het promoten van een sociale norm rondom plantaardig eten, werd de consument aangezet tot gezondere en duurzamere keuzes.

De realiteit

Hoewel de verschuiving naar plantaardig voedsel overwegend gezond is, zijn er kanttekeningen te plaatsen bij de gezondheidseffecten van sterk bewerkte plantaardige producten. Uit recent onderzoek gepubliceerd in The Lancet blijkt namelijk dat een hoog verbruik van ultrabewerkte plantaardige voedingsmiddelen samenhangt met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Dit bevestigt eerdere bevindingen uit het Nederlandse EPIC-NL-onderzoek onder 35.000 deelnemers, waaruit blijkt dat een dieet gebaseerd op onbewerkte plantaardige voeding zowel gezond als duurzaam kan zijn, terwijl sterk bewerkte plantaardige alternatieven veel minder gezond blijken. Eén van de belangrijkste problemen met sterk bewerkte plantaardige producten is hun voedingswaarde: deze bevatten vaak weinig essentiële voedingsstoffen, maar wel veel calorieën, meestal in de vorm van suiker, geraffineerd zetmeel, plantaardige vetten en zout. Zo leidt de goedbedoelde intentie om vlees te vervangen er vaak toe dat consumenten kiezen voor ultrabewerkte vleesvervangers die niet per se gezonde alternatieven zijn. Dit fenomeen wordt versterkt door de beperkte beschikbaarheid van gezonde keuzes in Nederlandse supermarkten. Momenteel voldoet 85% van het aanbod niet aan de voedingsrichtlijnen van de Schijf van Vijf, en maar liefst 87% van de voedingsgerelateerde reclames richt zich op ongezond voedsel. Blijkbaar zitten de supermarkten, gestimuleerd door de voedingsmiddelen multinationals, nog deels ´gevangen’ in hun oude verdienmodel: goedkoop voedsel dat de consument onweerstaanbaar vindt maar slecht is voor onze gezondheid. Deze bedrijven zijn zich weliswaar bewust van de impact van hun producten, maar nemen op dit moment onvoldoende stappen om hun assortiment gezonder en duurzamer te maken. De weg naar een volledig gezonde en duurzame voedselmarkt is dus nog lang. De EAT-Lancet commissie beoogt niet alleen een duurzaam, maar ook een gezond voedselsysteem. De gepubliceerde “gezonde planeet recepten” zijn vol van nutrienten, bestaan voor de helft uit fruit, groente en noten. De andere helft betreft volkoren granen, plantaardige eiwitten, onverzadigde plantaardige olie, kleine porties vlees en zuivel en wat toegevoegd suiker en zetmeelhoudende groente. Zo ziet duurzame en gezonde voeding er uit.

Hoe nu verder?

De doelen van de EAT-Lancet commissie (gezond voedsel, van kantiteit naar kwaliteit, gezonde productie, beheer van land en zee, minder verspilling) worden dus allemaal min of meer gevolgd maar met name de voedingsmiddelenindustrie heeft intrinsieke financiele en economische beperkingen. Volgens ons kan ze dit niet alleen. De overheid (zowel EU als Nationaal) moet de industrie hierbij helpen door gezonde doelen te stimuleren en dus ongezonde voeding te weren en dit desnoods wettelijk af te dwingen of uit te faseren. De Nederlandse overheid maakt al goede stappen door allerlei proefprojecten samen met lanbouworganisaties op te zetten. Ook houdt het ministerie van LNV voor vijf supermarkten jaarlijks bij wat het marktaandeel plantaardige eiwitten is en hoe de aanbiedingen en portiegrootte in kant- en klare maaltijden voor plantaardig vs dierlijk zich verhouden.

Naast deze positieve ontwikkelingen staat helaas nog een versnipperde (publieke) gezondheidszorg en wordt er de komende jaren flink bezuinigd op preventie, ook komen er fors minder middelen voor gezonde voeding. De kans dat de top-down ontwikkelingen de burgers en supermarkten om de hoek bereiken zijn daarmee nog klein.

Juist daarom is er ook bottom up beweging nodig. Het is hoog tijd dat wij, als burgers in actie komen. Als wij minder ultrabewerkte voeding kopen (plantaardig of anders) en meer beperkt bewerkte of onbewerkte producten, zal de supermarkt hopelijk haar inkoopbeleid verschuiven naar gezondere voeding wat weer door vertaalt naar de producent. We moeten dus niet wachten op de overheid en wachten op de producenten. We moeten ook zelf in actie komen. Alleen samen worden we gezonder…